بازی یکی از طبیعی‌ترین و مهم‌ترین فعالیت‌های کودکانه است که تأثیر عمیقی بر رشد جسمی، ذهنی، اجتماعی و عاطفی کودکان دارد. این فعالیت‌های ظاهراً ساده نه تنها برای سرگرمی کودکان اهمیت دارند، بلکه در فرآیند یادگیری، توسعه مهارت‌ها و شکل‌گیری شخصیت آن‌ها نقش اساسی ایفا می‌کنند. در این مقاله به بررسی اهمیت بازی در سنین مختلف و تأثیر آن بر رشد کودک پرداخته خواهد شد.
1. بازی در دوران نوزادی (0 تا 2 سال)
در این مرحله، بازی‌ها بیشتر به صورت تحریک حسی و حرکتی هستند. نوزادان با استفاده از بازی‌هایی مانند لمس، شنیدن صداها و مشاهده اشیاء، مهارت‌های اولیه برای ارتباط با دنیای اطراف خود را توسعه می‌دهند. این نوع بازی‌ها به تقویت مهارت‌های حسی، حرکتی و شناختی کودک کمک می‌کنند. مثلاً استفاده از اسباب‌بازی‌هایی که صدا دارند یا رنگ‌های روشن می‌توانند به رشد حواس نوزاد کمک کنند.
2. بازی در دوران کودکی زودرس (3 تا 5 سال)
در این سنین، بازی‌های تخیلی و نقش‌آفرینی شروع به ظهور می‌کنند. کودکانی که در این دوره از بازی‌های گروهی و تخیلی استفاده می‌کنند، در حال یادگیری مفاهیم پیچیده‌تری مانند همدلی، حل مسأله و مهارت‌های اجتماعی هستند. بازی‌هایی مانند بازی با عروسک‌ها، نقش بازی کردن یا ساختن اشیاء مختلف به تقویت تخیل و خلاقیت کودک کمک می‌کنند و موجب توسعه مهارت‌های زبانی و اجتماعی می‌شوند.
3. بازی در دوران کودکی میانه (6 تا 9 سال)
در این دوران، کودکان به طور فزاینده‌ای علاقه‌مند به بازی‌های پیچیده‌تر و رقابتی می‌شوند. بازی‌هایی مانند ورزش‌ها، بازی‌های رومیزی و بازی‌های گروهی که نیاز به همکاری و تعامل دارند، در این سنین محبوب هستند. این نوع بازی‌ها به کودکان کمک می‌کنند تا مهارت‌های اجتماعی خود را بهبود بخشند، یاد بگیرند که چگونه در یک تیم کار کنند و ارزش‌های اخلاقی مانند انصاف و احترام به دیگران را درک کنند.
4. بازی در دوران نوجوانی (10 سال به بالا)
در این مرحله، بازی‌ها بیشتر به سمت فعالیت‌های رقابتی و استراتژیک تمایل پیدا می‌کنند. نوجوانان علاقه‌مند به بازی‌های ویدیویی، ورزش‌های تیمی و رقابت‌های فکری هستند. این نوع بازی‌ها نه تنها به تقویت مهارت‌های فنی و استراتژیک کمک می‌کنند، بلکه نوجوانان را به چالش می‌کشند تا مهارت‌های اجتماعی پیچیده‌تری مانند مدیریت احساسات، مقابله با استرس و تصمیم‌گیری‌های دشوار را یاد بگیرند.
نتیجه‌گیری
بازی به عنوان یک ابزار یادگیری طبیعی و مهم در رشد کودک در هر سنی، نقش حیاتی در توسعه جنبه‌های مختلف زندگی کودک ایفا می‌کند. از تقویت مهارت‌های حسی و حرکتی در نوزادان تا توسعه مهارت‌های اجتماعی و استراتژیک در نوجوانان، بازی در تمامی مراحل رشد کودک اهمیت دارد. بنابراین، باید توجه ویژه‌ای به نوع و کیفیت بازی‌هایی که کودک در هر سن انجام می‌دهد، داشته باشیم تا از پتانسیل‌های رشد آن‌ها بهره‌برداری کامل شود.
والدین در چه صورت باید درباره رشد بازی در فرزندشان نگران باشند؟
والدین باید در برخی شرایط خاص درباره رشد بازی در کودک نگران شوند، زیرا بازی نه تنها یک فعالیت سرگرم‌کننده، بلکه ابزاری برای رشد اجتماعی، شناختی، عاطفی و جسمی کودک است. در صورتی که کودک از نظر بازی دچار مشکلاتی شود، ممکن است نشانه‌ای از اختلالات رشد یا نیاز به توجه ویژه باشد. در ادامه به برخی از شرایطی که والدین باید در مورد رشد بازی کودک نگران شوند، اشاره می‌کنیم:
1. عدم علاقه به بازی‌های اجتماعی یا تعاملات با همسالان
اگر کودک تمایلی به بازی با دیگر کودکان یا تعامل اجتماعی نداشته باشد، ممکن است نشان‌دهنده مشکلاتی در مهارت‌های اجتماعی یا اختلالاتی مانند اوتیسم باشد. کودکان معمولاً از طریق بازی با همسالان مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت می‌کنند و اگر کودک از این نوع بازی‌ها اجتناب کند، ممکن است نیاز به ارزیابی‌های بیشتری داشته باشد.
2. عدم توانایی در بازی تخیلی یا نقشی
در سنین 3 تا 5 سال، بازی‌های تخیلی و نقشی بخش مهمی از رشد کودک را تشکیل می‌دهند. اگر کودک در این سن به شدت از بازی‌های تخیلی یا نقشی اجتناب کند یا نتواند نقش‌ها و موقعیت‌های خیالی بسازد، ممکن است نشان‌دهنده مشکلاتی در تخیل و خلاقیت کودک باشد که نیاز به توجه دارد.
3. عدم علاقه به فعالیت‌های فیزیکی
کودکانی که علاقه‌ای به فعالیت‌های بدنی مانند دویدن، بازی با توپ، یا استفاده از اسباب‌بازی‌های حرکتی ندارند، ممکن است مشکلاتی در رشد فیزیکی یا حرکتی داشته باشند. این مسأله می‌تواند ناشی از مشکلات جسمی یا اختلالات حرکتی باشد که نیاز به ارزیابی توسط متخصصین دارد.
4. مشکلات در انجام بازی‌های گروهی یا رقابتی
اگر کودک در محیط‌های گروهی یا بازی‌های رقابتی به شدت دچار مشکلاتی مانند پرخاشگری، انزوا یا اضطراب شود، ممکن است نشانه‌ای از مشکلات اجتماعی، اضطراب یا اختلالات رفتاری باشد. بازی‌های گروهی و رقابتی مهارت‌های مهمی در زمینه همکاری، حل مسأله و کنترل هیجانات را تقویت می‌کنند، بنابراین ناتوانی در این نوع بازی‌ها می‌تواند نیازمند توجه ویژه باشد.
5. اختلال در بازی‌های روزمره یا ساده
اگر کودک در انجام بازی‌های ساده و روزمره مانند بازی با بلوک‌ها، اسباب‌بازی‌های ساختنی یا فعالیت‌های ساده دیگر مشکل داشته باشد، ممکن است نشان‌دهنده مشکلات در توانایی‌های شناختی یا حرکتی باشد. این مسأله می‌تواند به دلیل اختلالات در هماهنگی دست و چشم، ضعف در توجه یا مشکلات یادگیری باشد.
6. بازی‌های مکرر با مضامین منفی یا ترسناک
اگر کودک به طور مکرر در بازی‌های خود مضامین ترسناک، خشونت‌آمیز یا منفی نشان دهد، می‌تواند نشانه‌ای از اضطراب، ترس‌های کودکانه یا مشکلات عاطفی باشد. این نوع رفتارها ممکن است به دلیل تجربیات استرس‌زا یا مشکلات در محیط خانواده و اجتماعی کودک ایجاد شوند.
7. عدم تغییر در نوع بازی‌ها با افزایش سن
اگر کودک از سنین پایین به نوعی خاص از بازی‌ها ادامه دهد و به تدریج رشد نکند (برای مثال، هنوز از بازی‌های خیلی ساده مانند برج‌سازی بلوکی در سنین بالا استفاده کند)، ممکن است این نشان‌دهنده مشکلات در توسعه مهارت‌های شناختی یا اجتماعی باشد.
نتیجه‌گیری:
والدین باید به رفتارهای بازی کودک خود توجه داشته باشند و در صورت مشاهده علائم نگران‌کننده مانند عدم علاقه به بازی‌های اجتماعی، مشکلات در بازی‌های تخیلی یا عدم رشد در بازی‌های فیزیکی و گروهی، به دنبال مشاوره و ارزیابی تخصصی باشند. این نشانه‌ها ممکن است به مشکلاتی در توسعه روانی، اجتماعی یا جسمی کودک اشاره کنند که نیاز به مداخلات زودهنگام دارند.
اگر مایل به کسب اطلاعات بیشتر دربارۀ گفتاردرمانی هستید، به سایر پُست های من در «اخبار علمی» مراجعه نمایید.
دکتر مجید اوریادی
دکترای تخصصی گفتاردرمانی