مقدمه
بیش‌حسی (Hyper-sensitivity) نوعی اختلال پردازش حسی است که می‌تواند در دوران نوزادی، کودکی یا نوجوانی ظاهر شود. والدین اغلب اولین کسانی هستند که تغییرات رفتاری مرتبط با بیش‌حسی را مشاهده می‌کنند. درک علائم این وضعیت در سنین مختلف به والدین کمک می‌کند تا به‌موقع اقدام به دریافت کمک تخصصی کنند و محیطی مناسب برای رشد کودک فراهم آورند.
علائم بیش‌حسی در سنین مختلف
۱. نوزادان (۰ تا ۲ سال)
در نوزادان، بیش‌حسی ممکن است با علائم زیر همراه باشد:
- حساسیت به لمس: گریه یا بی‌قراری هنگام در آغوش گرفتن یا تماس با پارچه‌های خاص.
- واکنش شدید به صداها: وحشت‌زدگی یا گریه شدید در واکنش به صداهای بلند یا غیرمنتظره.
- مشکل در تغذیه: امتناع از شیر خوردن یا حساسیت به دمای غذا یا شیشه شیر.
- مشکلات خواب: بی‌قراری یا بیدار شدن‌های مکرر به دلیل کوچک‌ترین محرک‌ها مانند نور یا صدا.
۲. کودکان نوپا (۲ تا ۴ سال)
در این دوره، علائم بیش‌حسی می‌توانند واضح‌تر شوند:
- اجتناب از لباس‌های خاص: امتناع از پوشیدن لباس‌هایی با برچسب یا بافت خاص.
- اضطراب در محیط‌های شلوغ: گریه یا ترس در مکان‌هایی مانند فروشگاه‌ها، مهدکودک یا پارک.
- مشکل در تعاملات اجتماعی: ناراحتی از تماس فیزیکی با دیگران یا رفتارهای انزواطلبانه.
- واکنش به بو یا طعم: حساسیت شدید به بوی غذاها یا امتناع از خوردن غذاهای خاص.
۳. کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی (۴ تا ۱۲ سال)
- مشکل در مدرسه: حواس‌پرتی یا ناتوانی در تمرکز به دلیل صداهای محیطی یا نورهای شدید کلاس.
- رفتارهای اجتنابی: امتناع از شرکت در فعالیت‌های گروهی یا ورزشی به دلیل حساسیت به تماس فیزیکی یا صدا.
- واکنش‌های عاطفی شدید: انفجارهای خشم یا اضطراب در پاسخ به تغییرات کوچک در محیط.
- مشکل در پوشیدن لباس یا کفش: احساس ناراحتی مداوم از بافت یا اندازه لباس.
۴. نوجوانان (۱۲ سال به بالا)
- گوشه‌گیری اجتماعی: اجتناب از شرکت در مهمانی‌ها یا فعالیت‌های گروهی به دلیل حساسیت به صدا، نور یا تماس.
- مشکل در مدیریت استرس: افزایش اضطراب یا افسردگی به دلیل فشار ناشی از محرک‌های محیطی.
- مشکلات تمرکز: دشواری در مطالعه یا انجام تکالیف به دلیل حواس‌پرتی از صداها یا نورها.
- پناه بردن به رفتارهای خاص: نوجوان ممکن است از گوش دادن به موسیقی یا استفاده از هدفون برای مسدود کردن صداهای دیگر استفاده کند.
مراحل تشخیص بیش‌حسی
۱. مشاهده رفتار کودک
اولین گام در تشخیص بیش‌حسی، توجه دقیق به رفتار کودک در شرایط مختلف است. والدین می‌توانند به موارد زیر توجه کنند:
- کودک چه زمانی ناراحت می‌شود؟
- چه نوع محرک‌هایی باعث این ناراحتی می‌شوند؟
- آیا این واکنش‌ها دائمی هستند یا فقط در شرایط خاصی رخ می‌دهند؟
۲. مستندسازی علائم
ثبت دقیق رفتارهای کودک در قالب یادداشت‌های روزانه می‌تواند در ارزیابی تخصصی بسیار مفید باشد. این یادداشت‌ها باید شامل مواردی مانند نوع محرک، شدت واکنش، و شرایط وقوع باشند.
۳. مشاوره با متخصصین
- پزشک اطفال: پزشک می‌تواند ارزیابی اولیه انجام داده و والدین را به متخصصین دیگر ارجاع دهد.
- کاردرمانگر: برای ارزیابی و درمان اختلال پردازش حسی.
- گفتاردرمانگر: در صورتی که بیش‌حسی با مشکلات گفتاری یا ارتباطی همراه باشد.
- روانشناس کودک: برای بررسی جنبه‌های روانی و عاطفی مرتبط با بیش‌حسی.
۴. استفاده از ابزارهای استاندارد ارزیابی
متخصصین از پرسشنامه‌ها و ابزارهای استاندارد ارزیابی پردازش حسی، مانند Sensory Profile، برای تعیین شدت و نوع بیش‌حسی استفاده می‌کنند.
چه زمانی باید به متخصص مراجعه کرد؟
والدین باید در صورت مشاهده علائم زیر به متخصص مراجعه کنند:
- واکنش‌های شدید و مداوم به محرک‌های محیطی.
- اختلال در عملکرد روزمره کودک (مانند خواب، تغذیه یا بازی).
- تأثیر منفی بر روابط اجتماعی و عملکرد تحصیلی کودک.
- وجود اضطراب، استرس یا رفتارهای پرخاشگرانه مکرر.
نکات مهم برای والدین
صبور باشید:
درک کنید که بیش‌حسی بخشی از ویژگی‌های کودک است و نیاز به زمان برای مدیریت دارد.
محیط حمایتی ایجاد کنید:
محیط کودک را تا حد امکان از محرک‌های آزاردهنده پاکسازی کنید.
آموزش خود را افزایش دهید:
درباره اختلالات پردازش حسی مطالعه کنید و از متخصصین کمک بگیرید.
ارتباط با معلمان:
معلمان را از وضعیت کودک مطلع کنید تا بتوانند محیط مدرسه را برای او مناسب‌تر کنند.
تقویت مثبت:
کودک را برای رفتارهای مناسب تحسین کنید و اعتمادبه‌نفس او را افزایش دهید.
نتیجه‌گیری
تشخیص بیش‌حسی در کودکان مستلزم دقت و آگاهی والدین از رفتارها و نیازهای خاص فرزندشان است. با اقدام به‌موقع و دریافت حمایت‌های تخصصی، والدین می‌توانند به کودکان خود کمک کنند تا بر چالش‌های بیش‌حسی غلبه کرده و از زندگی شادتری برخوردار شوند.
اگر مایل به کسب اطلاعات بیشتر دربارۀ گفتاردرمانی هستید، به سایر پُست های من در «اخبار علمی» مراجعه نمایید.
دکتر مجید اوریادی
دکترای تخصصی گفتاردرمانی