یکی از نگرانی‌های رایج والدین این است که کودکشان مدتی خوب حرف می‌زده، اما حالا به نظر می‌رسد بعضی از کلماتی را که قبلاً می‌گفته دیگر استفاده نمی‌کند.
مثلاً ممکن است قبلاً می‌گفته «مامان آب بده» اما حالا فقط می‌گوید «آب» یا حتی فقط با اشاره خواسته‌اش را نشان می‌دهد.
طبیعی است که والدین با دیدن چنین تغییری نگران شوند و فکر کنند کودک در حال «پسرفت» است. اما در بسیاری از موارد، این تغییر بخشی طبیعی از روند رشد زبان است و جای نگرانی ندارد.
در ادامه با هم بررسی می‌کنیم چرا چنین اتفاقی می‌افتد، چه زمانی طبیعی است و چه زمانی باید به آن دقت بیشتری کرد.
رشد زبان یک مسیر مستقیم و یکنواخت نیست!
رشد زبان در کودکان، درست مثل رشد جسمی یا حرکتی‌شان، همیشه خطی و هموار پیش نمی‌رود.
گاهی کودک در یک مرحله با سرعت زیادی پیشرفت می‌کند و در مرحلۀ بعد کمی کندتر می‌شود یا حتی مهارت‌هایی را که قبلاً استفاده می‌کرد موقتاً کنار می‌گذارد.
برای مثال، کودکی که تازه یادگرفته چند کلمه را پشت سر هم بگوید، ممکن است برای مدتی تمرکزش را بر ساخت جمله‌های جدید بگذارد و در نتیجه کمتر از واژه‌های ساده‌ی قبلی استفاده کند.
به عبارت دیگر، ذهن کودک همزمان در حال ساختن و بازسازی شبکۀ زبانی خودش است. گاهی این بازسازی باعث می‌شود موقتاً بعضی از واژه‌ها یا ساختارها کمتر به‌کار بروند، اما بعد دوباره برمی‌گردند و حتی بهتر از قبل استفاده می‌شوند.
را حتما بخوانید!
تمرکز مغز بر مهارت‌های تازه
وقتی کودکان در حال یادگیری مهارت جدیدی هستند، ممکن است توجه و انرژی ذهنی‌شان به سمت آن مهارت تازه برود.
مثلاً وقتی شروع می‌کنند به یادگیری جمله‌سازی یا استفاده از ضمایر (مثل «من»، «تو»، «مال من»)، ممکن است مدتی در استفاده از واژه‌های قبلی افت موقت داشته باشند.
این پدیده را «نوسان رشد» می‌نامیم. درست مثل وقتی که کودک در حال یادگیری راه رفتن است و در آن مدت، کمتر روی حرف زدن تمرکز می‌کند، چون مغزش درگیر هماهنگی حرکات جدید است.
به همین دلیل، گاهی پس‌رفت‌های کوچک در گفتار فقط نشانۀ تغییر تمرکز ذهنی هستند، نه نشانۀ مشکل!
تغییرات محیطی و هیجانی
کودکان به شدت از محیط اطراف و شرایط عاطفی‌شان تأثیر می‌گیرند.
اگر در زندگی‌شان تغییری رخ دهد — مثل رفتن به مهدکودک، تولد خواهر یا برادر جدید، اسباب‌کشی، یا حتی بیماری — ممکن است برای مدتی کمتر صحبت کنند یا از کلمات قبلی استفاده نکنند.
در چنین مواقعی، کودک معمولاً احساس ناامنی یا اضطراب می‌کند و نیاز به اطمینان خاطر و توجه بیشتر دارد. کاهش گفتار در این شرایط بیشتر به احساسات او مربوط است تا توانایی زبانی‌اش.
وقتی دوباره احساس آرامش و ثبات کند، زبانش هم برمی‌گردد به همان سطح قبلی یا حتی بالاتر.
تفاوت بین «دانستن» و «استفاده کردن»
گاهی والدین فکر می‌کنند اگر کودک کلمه‌ای را نمی‌گوید، یعنی فراموشش کرده است. اما در واقع، ممکن است کودک هنوز آن کلمه را «می‌داند»، فقط در آن لحظه انگیزه یا موقعیت لازم برای گفتنش وجود ندارد.
دانستن یک کلمه به معنای درک آن است؛ استفاده از آن، مرحلۀ دیگری است که نیاز به انگیزه، توجه و شرایط مناسب دارد.
برای مثال، کودکی که می‌داند «گربه» چیست، ممکن است در حضور گربه واقعی کلمه را نگوید، ولی در بازی یا هنگام دیدن تصویرش در کتاب ناگهان آن را بگوید.
بنابراین، گاهی سکوت کودک به معنای از دست دادن مهارت نیست، بلکه فقط به شرایط استفاده برمی‌گردد.
یادگیری زبان، بازسازی مداوم است!
یادگیری زبان شبیه ساختن یک برج از قطعات لگو است.
کودک در ابتدا آجرهای پایه را می‌چیند (کلمات ساده مثل «مامان»، «آب»، «بده»). بعد که به مرحلۀ بعدی می‌رسد، ممکن است بخواهد برجش را زیباتر یا پیچیده‌تر بسازد. برای این کار بعضی از آجرهای قبلی را جابه‌جا یا حذف می‌کند تا ساختار جدیدی بسازد.
در ظاهر ممکن است به نظر برسد چیزی خراب شده، اما در واقع در حال بازسازی و رشد است.
مثال‌های طبیعی از نوسان زبانی
برخی از مثال‌های معمول از نوسان در گفتار کودکان:
1. کودکی که تا چند هفته پیش زیاد «بابا» می‌گفت، حالا بیشتر به گفتن جمله‌های دوکلمه‌ای مثل «بابا بیا» مشغول است.
2. کودکی که مدتی نام حیوانات را تکرار می‌کرد، حالا کمتر می‌گوید، چون مشغول یادگیری رنگ‌هاست.
3. کودکی که بعد از شروع مهدکودک کمتر حرف می‌زند، اما چند هفته بعد دوباره پرحرف می‌شود.
این‌ها همه نمونه‌هایی از نوسان‌های طبیعی رشد هستند که در بیشتر کودکان اتفاق می‌افتد.
این مطلب را هم بخوانید:
نقش مهدکودک در اجتماعی شدن و زبان آموزی کودک
چه زمانی باید نگران شویم؟
در بیشتر موارد، کاهش موقتی استفاده از کلمات نشانۀ طبیعی رشد است، اما در برخی شرایط لازم است والدین با دقت بیشتری موضوع را دنبال کنند.
مواردی که نیاز به بررسی تخصصی دارند عبارت‌اند از:
1- کاهش چشمگیر و مداوم در گفتار:
اگر کودک برای چند ماه هیچ پیشرفتی نداشت یا تعداد کلماتی که استفاده می‌کند به طور قابل‌توجهی کم شد.
2- از دست دادن مهارت‌های اجتماعی:
مثلاً کودک تماس چشمی کمتر برقرار می‌کند، به نامش پاسخ نمی‌دهد یا علاقه‌اش به بازی‌های تعاملی کم شده است.
3- بی‌تفاوتی نسبت به صداها یا گفتار اطرافیان:
در این صورت ممکن است مشکل شنوایی وجود داشته باشد.
4- از بین رفتن مهارت‌های حرکتی یا شناختی دیگر:
اگر علاوه بر گفتار، مهارت‌هایی مثل بازی با اسباب‌بازی‌ها یا تقلید حرکات هم کاهش پیدا کرده باشد، نیاز به ارزیابی دقیق‌تر است.
در چنین شرایطی مراجعه به گفتاردرمانگر باتجربه می‌تواند به تشخیص علت اصلی کمک کند.
نقش والدین در حمایت از کودک
والدین نقش بسیار مهمی در حمایت از رشد گفتار و زبان کودک دارند. نکتۀ اصلی این است که فضای گفتاری مثبت، بدون فشار و پر از تعامل‌های طبیعی ایجاد شود.
در ادامه چند توصیۀ کاربردی برای شما والدین آورده شده است:
الف. با کودک زیاد صحبت کنید!
با او دربارۀ کارهای روزمره حرف بزنید؛ مثلاً هنگام لباس پوشیدن بگویید: «حالا جورابت رو می‌پوشیم.» یا «ببین چه آسمون آبی قشنگی داریم!».
این نوع صحبت‌ها زبان کودک را غنی می‌کند و الگویی طبیعی برای یادگیری می‌سازد.
ب. او را مجبور به صحبت نکنید!
اگر کودک در دوره‌ای کمتر حرف می‌زند، از او نخواهید که «بگو»، «تکرار کن» یا «درست بگو».
به‌جای آن، با صبر و لبخند کلمه را تکرار کنید تا بدون فشار یاد بگیرد. مثلاً اگر گفت «آب»، شما بگویید: «آره، آب سرد خوشمزه!».
ج. از بازی و قصه کمک بگیرید!
کودکان از طریق بازی و داستان گفتن بهتر از هر روش دیگری زبان یاد می‌گیرند.
می‌توانید با عروسک‌ها نقش بازی کنید یا کتاب‌های تصویری بخوانید و درباره‌ی تصاویر صحبت کنید.
د. پاسخگو باشید!
هر زمان کودک اشاره، صدا یا واژه‌ای به کار می‌برد، پاسخ بدهید. همین واکنش ساده به او می‌فهماند که گفتارش مؤثر است و دیگران به او گوش می‌دهند.
ه. محیط آرام و کم‌استرس ایجاد کنید!
اگر احساس کند تحت فشار است یا مورد انتقاد قرار می‌گیرد، ممکن است کمتر صحبت کند.
محیطی آرام، همراه با لبخند و تشویق، باعث می‌شود کودک دوباره با اعتماد به نفس بیشتری کلمات را استفاده کند.
آیا می دانید:
نکتۀ مهم درباره نقش شنوایی
گاهی کاهش گفتار به مشکلات شنوایی مرتبط است، به‌خصوص اگر کودک اخیراً سرماخورده یا عفونت گوش داشته باشد.
حتماً در صورت تکرار مشکل، شنوایی کودک باید بررسی شود، چون افت شنوایی موقتی هم می‌تواند باعث کاهش درک و استفاده از کلمات شود.
کلام آخر
یادگیری زبان مثل بالا رفتن از پله‌هاست؛ بعضی پله‌ها را با سرعت طی می‌کنیم، بعضی را آهسته‌تر، و گاهی هم یک پله عقب می‌رویم تا دوباره محکم‌تر بالا برویم.
کاهش موقتی در گفتار کودک معمولاً نشانۀ طبیعی از نوسانات رشد است و با حمایت درست والدین برطرف می‌شود.
اما اگر احساس کردید روند گفتار کودک برای مدت طولانی متوقف شده یا مهارت‌های دیگری هم کاهش یافته، بهتر است با یک گفتاردرمانگر باتجربه مشورت کنید.
- به یاد داشته باشید که هر کودک مسیر رشد مخصوص به خودش را دارد.
- نقش شما به عنوان والد این است که همراه، شنونده و تشویق‌کنندۀ او باشید.
- با عشق، صبر و تعامل روزانه، زبان کودک مثل گل کوچکی رشد می‌کند و شکوفا می‌شود.
اگر مایل به کسب اطلاعات بیشتر دربارۀ گفتاردرمانی هستید، به سایر پُست های من در «اخبار علمی» مراجعه نمایید.
دکتر مجید اوریادی
دکترای تخصصی گفتاردرمانی